Twoim problemem jest to, że powszechną NICOŚĆ mylisz z osobistą PUSTKĄ
Skrypt Prawo rzymskie
PRAWO RZYMSKIE NOTATKITYLKO DO UŻYTKU STUDENTÓWWYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJIUNIWERSYTETU OPOLSKIEGOOPOLE 2007/2008 WYKAZ LITERATURY: A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003.K. Kolańczyk, Prawo Rzymskie, wyd. 5, Warszawa 2000. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001. W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, wyd. 2, Warszawa 1994. W. Bojarski, Prawo rzymskie, wyd. 2, Toruń 1999. W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, wyd. 2, Poznań 1992. E. Szymoszek, I. Żeber, Prawo rzymskie, Wrocław 2005. M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin 2003. C. Kunderewicz, Rzymskie prawo prywatne, wyd. 2, Łódź 1995. W. Wołodkiewicz, red., Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, Warszawa 1986. W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998. M.J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst. Tłumaczenie. Objaśnienia, Warszawa 2000. M. Zabłocka, Romanistyka polska po II wojnie światowej, Warszawa 2002.B. Sitek, P. Krajewski, red., Rzymskie prawo publiczne, Olsztyn 2005. Opracowując te notatki wykorzystałem przede wszystkim podręczniki ks. A. Dębińskiego i K. KolańczykaWPROWADZENIE17 maja 2003 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu La Sapienza w Rzymie, JAN PAWEŁ II otrzymując doktorat honoris causa powiedział: Chociaż poświęciłem swoje młodzieńcze lata studiom filozofii i teologii, to jednak zawsze żywiłem wielki podziw dla nauki prawa, w jej najważniejszych przejawach, dla prawa rzymskiego Ulpiana, Gajusa i Paulusa, Corpus Iuris Civilis Justyniana... .24 listopada 2000 r. w przemówieniu do członków Międzynarodowej Unii Prawników Katolickich PAPIEŻ powiedział Jest oczywiste, że nawet w samym podejściu do studium i teorii prawa mogą istnieć usprawiedliwione różnice, aczkolwiek wielka tradycja naukowa prawa rzymskiego, z którą Kościół katolicki był bardzo mocno związany w ciągu całych swoich dziejów, pozostawiła dziedzictwo, wobec którego nie może pozostać obojętny żaden prawnik, niezależnie od tego jaką szkołę reprezentuje . WŁADYSŁAW BARTOSZEWSKI we Frankfurcie nad Menem 17 października 2000 r. powiedział: Po globalizacji rzymskiej, prócz pamięci podbojów, prócz strzaskanych pomników, pozostał gmach prawa, bez którego nie do pomyślenia byłyby ani wolność jednostki, ani dobro republiki, ani też dobre obyczaje, gmach prawa, bez którego bylibyśmy inni, zapewne gorsi . W. Bartoszewski, Mensch. Ein unbeschriebenes Blatt. Człowiek - istota niezapisana, Konwersatorium im. Josepha von Eichendorffa 30 (2001), s. 13Prawo rzymskie zajmuje szczególną pozycję wśród dyscyplin naukowych o kulturze antycznej. Gdy studia nad kulturą antyczną były szczególną zasługą okresu Odrodzenia, to studia nad prawem rzymskim są znacznie wcześniejsze. Prawo rzymskie spajało świat starożytny ze średniowiecznym i współczesnym. Na przykładzie cesarza Henryka IV, średniowiecznego władcy, który zwał się rex Romanorum widzimy jak prawo rzymskie, zapewniało ciągłość procesu historycznego. W okresie średniowiecza studia nad prawem rzymskim były poważnie rozwinięte. Szkoła bolońskich glosatorów i komentatorów były przejawem nowego sposobu podejścia do prawa rzymskiego. W tym czasie prawo rzymskie traktowano jako wciąż obowiązujące. KRYTYKA PRAWA RZYMSKIEGOA jednak prawo rzymskie, które oprócz filozofii greckiej, tradycji judeo-chrześcijańskiej, dzisiaj jest traktowane jako ważny fundament współczesnej kultury Europy, na przestrzeni dziejów było poddawane krytyce. Krytyka ta szczególnie wzmocniła się w okresie Oświecenia. Nie była obca rządom faszystowskim czy komunistycznym. 1) Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego nieprzydatności na studiach prawniczych;2) Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego niedoskonałości; 3) Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego wartości etycznych. Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego nieprzydatności na studiach prawniczychW Oświeceniu mówiono, że przewaga wykładów prawa rzymskiego uniemożliwia nauczanie prawa natury i praw narodowych. Przykładem takiego podejścia do prawa rzymskiego jest treść listu Diderota, do carycy Katarzyny II. DIDEROT pisał: Nasz Wydział Prawa jest żałosny, nie naucza się tam wcale prawa francuskiego, nie mówi się tam nic o prawie narodów, nic o naszym kodeksie cywilnym i karnym, nic o naszej procedurze, nic o naszych zwyczajach, nic o konstytucji państwa, nic o uprawnieniach władców, nic o prawach poddanych, nic o wolności, nic o własności, brak zainteresowania obowiązkami i kontraktami. Czym więc zajmują się na studiach prawniczych Zajmują się prawem rzymskim, prawem, które nie ma żadnego związku z naszym prawem . W podobnym tonie o prawie rzymskim wyrażał się VOLTAIRE. W Słowniku filozoficznym, w artykule Education, w formie dialogu pomiędzy sędzią i byłem jezuitą VOLTAIRE ustami sędziego tak ocenił studia prawnicze: Pochodzę z Paryża, kazano mi tam studiować, przez trzy lata, zapomniane prawa starożytnego Rzymu, mogłyby mi wystarczyć studia naszych praw zwyczajowych coutumes gdyby oczywiście w naszym kraju nie było stu czterdziestu różnych praw zwyczajowych. Następnie mówiono mi o ustawie dwunastu tablic..., o edykcie pretora, podczas gdy my nie mamy pretorów, o wszelkich sprawach dotyczących niewolników, podczas gdy u nas nie ma niewolników domowych (przynajmniej w Europie chrześcijańskiej) mówiono mi o rozwodzie, podczas gdy nie jest to instytucja u nas uznana. Zorientowałem się szybko, że pogrążono mnie w otchłani, z której nie mogłem się nigdy wydostać. Zauważyłem, że dano mi edukację całkiem nieużyteczną do tego, aby mogła mnie prowadzić przez świat .. . W XVIII w. postulowano odejście od tradycyjnego-kazuistycznego wykładu opartego na lekturze Digestów i Kodeksu Justyniańskiego. Postulowano przedstawianie zasad ogólnych. Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego niedoskonałości Filozofowie i prawnicy Oświecenia twierdzili, że nieprzejrzystość źródeł prawa rzymskiego, opinii, jak i brak ich spójności, stwarzały możliwość dowolnej interpretacji prawa. MONTESKIUSZ wielki miłośnik prawa rzymskiego określił Digesta jako indigestes (co było grą słów) czyli, że Digesta są niestrawne. ALESSANDRO VERRI włoski filozof z XVIII wieku tak pisał o dziele Justyniana: Ten zbiór praw, dzieło wielkie, lecz źle wykonane, można przyrównać do ruin wielkiego i niekształtnego pałacu. Nie można nic innego z nim zrobić, jak tylko go zburzyć. Nie wystarczy zredukować te wszystkie woluminy do jednego, lecz należy przede wszystkim stworzyć pewne zasady ogólne... Irnerius, Accursius, Bartolus, Baldus, jak również i inni słynni ignoranci zaczęli zalewać Italię opasłymi tomiskami swych prac. Powinniśmy się wstydzić, że maja tylu adeptów i że zapełnili swymi dziełami biblioteki... choć byliśmy otoczeni księgami prawnymi w rzeczywistości byliśmy pozbawieni prawa. Jeżeli istnieje przejrzysty kodeks, komentarze są niepotrzebne... . Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego wartości etycznychRABELAIS krytykując prawo rzymskie, w wydaniu justyniańskim mówił, że źli ludzie nie mogą stworzyć dobrego prawa. TRYBONIANA jednego z najbliższych współpracowników Justyniana, członka komisji opracowującej Codex vetus, a następnie przewodniczącego komisji kodyfikacyjnej, która stworzyła Digesta, Institutiones, Codex miał za niewiarygodnego, niewiernego, złego, przewrotnego, chciwego, który sprzedawał ustawy, edykty, reskrypty, konstytucje, temu kto dał więcej w gotówce. W Oświeceniu tworzono mit dobrego prawa republikańskiego i złego cesarskiego. Było to jednak dużym uproszczeniem. Mówiono, że prawo rzymskie było oparte a) na niewolnictwie, czyli na niesprawiedliwościb) że cesarze byli ludźmi o niskich walorach etycznych. (We Francji po wprowadzeniu Kodeksu Napoleona prawo rzymskie pozostawiono jako odrębny przedmiot z tym, że miało być wykładane w sposób ogólny i w nawiązaniu do prawa francuskiego). Stanowisko rządów faszystowskich i komunistycznych wobec prawa rzymskiegoW artykule 19 Programu NSDAP napisanego w 1920 r. czytamy: Żądamy aby prawo rzymskie, które służy materialistycznemu porządkowi świata, zastąpić nowym systemem prawnym w całych Niemczech . Dla Trzeciej Rzeszy prawo rzymskie było a) obce rasie germańskiejb) przesiąknięte uniwersalizmem śródziemnomorskim i duchem rzymsko-chrześcijańskimc) oparte na teokratyzmie azjatycko-semickim. Atak na prawo rzymskie w totalitarystycznych Niemczech był spowodowany także w dużej mierze tym, że wielu romanistów było pochodzenia żydowskiego. Od końca lat trzydziestych zaczęto w Niemczech głosić tezę, że w okresie klasycznym prawo rzymskie było przejawem nieskażonej czystości rasowej, dopiero w okresie późnego cesarstwa uległo judaizacji. W ostatnich latach przed II wojną światowa nastąpiła zmiana nastawienia do prawa rzymskiego ze względu na rzymsko-włoskiego sojusznika. W faszystowskich Włoszech prawo rzymskie było traktowane jako istotny składnik włoskiej historii i kultury. Niektórzy romaniści włoscy tego okresu byli ideologami faszystowskimi. Prawo rzymskie wykorzystywano do tworzenia włoskiego kodeksu cywilnego. W krajach socjalizmu realnego romaniści podkreślali, że LENIN w liceum zdobył złoty medal za znajomość łaciny i greki, a na uniwersytecie ocenę wyróżniającą z prawa rzymskiego. Jednak Lenin w lutym 1922 r. w tajnym liście do kierownictwa Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości pisał: Przygotowuje się nowe ustawodawstwo cywilne. Ludowy Komisariat Sprawiedliwości płynie z prądem, widzę to. A ma obowiązek walczyć przeciw prądowi. Niech nie przejmuje starego, burżuazyjnego pojęcia prawa cywilnego... stosować nie corpus iuris romani do stosunków cywilnoprawnych, lecz naszą rewolucyjną świadomość prawną . Ludowy Komisarz Oświaty ANATOLIJ ŁUNACZARSKI (1875-1933) pisał: Burżuazja... mogła zmieniać prawo starego porządku gotowym prawem rzymskim, z lekka jedynie je odnawiając, w zgodzie z nowymi warunkami, stała jednak, podobnie jak dotychczasowy rzymski świat obiema nogami na gruncie absolutnego uznania własności prywatnej, Proletariat nie może iść ta drogą... . Dla marksistów prawo rzymskie było systemem opartym na niewolnictwie, opartym na zasadzie indywidualizmu. Mówiono, że wykład jest wysoce szkodliwy, bowiem zaraża psychikę młodego prawnika formułami myślenia magicznego z równoczesnym zatraceniem rozumienia prawa jako jednej z nauk społecznych . (Por. A. Bosiacki, Prawo rzymskie w systemach totalitarnych (przypadek ZSRR, Włoch i Niemiec): Zarys problematyki, Studia Iuridica XXXVII/1999, s. 7-13; Por. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 326-333)ZNACZENIE PRAWA RZYMSKIEGOPrawo rzymskie to wielka ciekawostka historyczna, to system, który poprzez Ustawę XII tablic wypracował dzieło kodyfikacyjne cesarza Justyniana. To prawo małej gminy o małej powierzchni, które stało się w pewnej chwili prawem ówczesnego świata w basenie Morza Śródziemnego. To prawo antycznego Rzymu, o którym biskup FRANCISZEK JOP w czasie Soboru Watykańskiego II w radiu watykańskim mówił, że to najwspanialsze miasto świata, o wielkim bogactwie starej odwiecznej kultury, gdzie starożytność tak przedziwnie związana jest z teraźniejszością... Ruiny antycznego Rzymu wyzierają tutaj wszędzie i mówią o powszechności i ciągłości trwania... . Prawo rzymskie to wspólny język prawników integrującej się Europy. Jest ono jednym z elementów kultury antycznej, który wpłynął na świat współczesny. Wpływ prawa rzymskiego jest nieporównywalny z innymi ustawodawstwami antycznymi. Prawo rzymskie przeżyło istnienie państwa, w którym powstało. Ukształtowane w prawie rzymskim pojęcia i instytucje były wykorzystywane w różnych epokach i ustrojach. Wciąż aktualne są: zasady wykładni prawa; przesłanki ważności czynności prawnych(czynność prawna to oświadczenie woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, którymi są powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego. Nieważna byłaby ta czynność prawna, która następowałaby wskutek - braku zdolności do czynności prawnych u osoby dokonującej czynność- sprzeczności oświadczenia woli z prawem lub dobrymi obyczajami- zaistnienia niektórych wad oświadczenia woli- niedochowanie formy); rozróżnienie własności i posiadania; odróżnienie prawa władczego (skutecznego wobec wszystkich) od zobowiązania (skutecznego między wierzycielem i dłużnikiem); pojęcie spadku (pierwszeństwo dziedziczenia testamentowego przed ustawowym); podstawowe pojęcia współczesnego prawa zobowiązań; rozróżnienie odpowiedzialności z kontraktów i odpowiedzialności z czynności niedozwolonych deliktów; pojęcie winy jako przesłanki odpowiedzialności cywilnej; kontrakty: kupna-sprzedaży, pożyczki, użyczenia, najmu, zlecenia, spółki są i dzisiaj podstawowymi umowami stosowanymi w obrocie prawnym; paremie; częściowo koncepcja małżeństwa jako związku monogamicznego; przeszkody małżeńskie; pojęcie prostytucji (por. ANDRZEJ SOKALA, Meretrix i jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998, s. 70: do trwałych osiągnięć rzymskiej jurysprudencji zalicza podjętą przez Ulpiana próbę skonstruowania prawnej definicji prostytucji. Dla Ulpiana prostytucja to jawne, wielokrotne i bez wyboru partnera dokonywanie świadczenia usług seksualnych, podejmowane przez kobietę działająca świadomie, choć niekoniecznie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Wg Ulpiana D. 23, 2, 43 pr 3 prostytutka świadczy usługi ciałem, gdzie bądź, przy świadomości zawodu, wolna czy przymuszona, jawnie (=/= niemoralny sposób życia), przy braku możliwości wyboru partnera, przy wielokrotności stosunków (=/= sezonowo), odpłatnie. Prof. W. WOŁODKIEWICZ i prof. M. ZABŁOCKA napisali: Studiowanie prawa rzymskiego daje tak ważne poczucie dystansu wobec prawa i umożliwia traktowanie go nie tylko jako zjawiska służącego rozwiązywaniu specyficznych dla danego miejsca i czasu problemów społecznych, ale również żyjącego i rozwijającego się swoim własnym wewnętrznym życiem. Brak takiego dystansu do prawa bywa źródłem bezkrytycznego normatywizmu prawniczego i może prowadzić do kultu każdego aktualnie obowiązującego porządku prawnego . (W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 10)Dla jednych prawo rzymskie jawi się jako niepotrzebny balast.Dla innych jest podstawą kultury współczesnego prawnikaJest prawem nacechowanym: aequitas, iustitia, humanitas, dignitas.Jest skarbnicą wiedzy o ewolucji pojęć i instytucji prawnych. Cesarz JUSTYNIAN w konstytucji Omnem chciał by profesorowie prawa czynili studentów najlepszymi i najbardziej wykształconymi . POJĘCIE PRAWA RZYMSKIEGOK. KOLAŃCZYK pisał, że pojęcie prawo rzymskie jest wieloznaczne. Prawem rzymskim nazywa się zarówno to prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim, jak i to, które później po upadku tego państwa, odżywało wielokrotnie, obowiązywało na nowo i częściowo obowiązuje nadal w Europie i poza Europą . Moim wykładowcą prawa rzymskiego był prof. ANTONI STANKIEWICZ, który pisał swój doktorat o homicidium w prawie rzymskim. Zajmował się także kwestią usiłowania zabójstwa w prawie klasycznym rzymskim. Posługiwał się głównie podręcznikiem O. Robleda. Ius privatum romanum, Roma 1960. RICCARDO ORESTANO podał 6 znaczeń terminu prawo rzymskie: 1) prawo historyczne starożytnego Rzymu, które rozwijało się i obowiązywało od najdawniejszych znanych nam pomników prawnych Rzymu (głównie wydanej w połowie V wieku p.n.e. ustawy XII tablic), aż do kodyfikacji dokonanej w połowie VI wieku n.e. przez Justyniana;2) tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw (głównie europejskich) opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana;3) prawo powszechne (ius commune), to jest system prawny stworzony w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego;4) pandektystyka ... traktowana jako współczesne prawo rzymskie. Ten kierunek badan nad prawem rzymskim osiągnął swe apogeum w XIX-wiecznej niemieckiej szkole historycznej...;5) nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot nauczania w uniwersytetach;6) romanizm (romanesimo). Orestano rozumie tu prawo rzymskie jako ideę nie odpowiadającą żadnemu konkretnemu porządkowi prawnemu, która jest jedynie hipostazą licznych i różnorodnych dążeń, które posługują się wprawdzie pojęciem prawa rzymskiego, ale rozumieją je na swój, na ogół raczej dowolny sposób. Por. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 2-3)RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI W jurysprudencji rzymskiej termin ius (iuris -n) był używany w znaczeniu przedmiotowym jako zespół norm prawnychi w znaczeniu podmiotowym jako uprawnienie. Jurysprudencja rzymska nie znała wprawdzie współcześnie stosowanego podziału prawa na podmiotowe i przedmiotowe. W początkowym okresie termin ius bliski był terminowi fas (fas -n nieodmienne prawo boskie). A ówczesne reguły prawne bliskie były zasadom moralnym. W okresie klasycznym ius oznaczało sferę działania dozwoloną i chronioną przez państwo prawo ludzkie, natomiast fas sferę działania dozwoloną i osłanianą przez religię czyli prawo boskie. Naruszenie ius stanowiło bezprawie, niesprawiedliwość czyli iniurię. Naruszenie fas było bezbożnością, niegodziwością nefas. GAJUS autor podstawowego podręcznika prawa rzymskiego (II w.) nie zamieścił w nim definicji prawa. Definicja prawa została przekazana przez ULPIANA, a pochodziła od CELSUSA ius est ars boni et aequi. Ulpian mówił, że słowo ius pochodzi od iustitia sprawiedliwość (D.1,1,1 pr). Dla Ulpiana sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddania każdemu tego co mu się należy. Zaś słowa iuris praecepta sunt haec.... zawierają wyraźny postulat zgodności prawa z zasadami moralnymi. Prawo rzymskie przy stosowaniu prawa kierowało się nie tylko przepisem, ale i słusznością. Konstantyn Wielki C.J. 3,1,8 głosił: Przyjęło się we wszystkich sprawach bardziej uwzględniać sprawiedliwość i słuszność niż ścisłe brzmienie przepisu . Juryści rzymscy wiedzieli, że summum ius bywa summa iniuria. Rzymskie ujmowanie prawa i sprawiedliwości nawiązywało do kultury greckiej, do filozofii stoickiej chętnie rozwijanej przez Rzymian. Wystarczy wspomnieć SENEKĘ czy MARKA AURELIUSZA. Poglądy stoików nieobce były Cyceronowi. Wnikliwie studiował je Julian. W kręgu rzymskich rozważań pojawiła się koncepcja prawa naturalnego. ULPIAN pisał: Prawo naturalne jest to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura: to bowiem prawo nie jest jedynie właściwe rodzajowi ludzkiemu, lecz wspólne wszystkim stworzeniom, które rodzą się na ziemi i morzu, a także ptakom (D. 1,1,1,3). PODZIAŁ PRAWA NA PUBLICZNE I PRYWATNEPrawo rzymskie charakteryzowało się kazuistyką (od słowa casus, us, -m przypadek prawny), czyli rozpatrywaniem konkretnych życiowych przypadków. Juryści rzymscy niechętni na ogół teoretycznym i abstrakcyjnym rozważaniom wprowadzali podziały prawa, z których niektóre przetrwały do dzisiaj Np. rozróżnili m. inn. prawo publiczne ius publicum, od prawa prywatnego ius privatum. Dokonywali także innych podziałów, o których jeszcze będzie mowa. Podział prawa na publiczne i prywatne znany był już CYCERONOWI czy TYTUSOWI LIWIUSZOWI (59 przed Chr. 17 po Chr.). To właśnie Liwiusz pisząc o Ustawie XII Tablic stwierdził, że była ona źródłem całego prawa tak publicznego, jak i prywatnego fons omnis publici privatique iuris. Kryterium podziału na prawo publiczne i prywatne przedstawił Ulpian (D. 1,1,1,2) Prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym zaś te, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek . Zatem kryterium rozróżnienia prawa na publiczne i prywatne była utilitas korzyść, interes. Prawo publiczne regulowało organizację państwa, kompetencje jego organów, oraz administrację. Do niego należały prawo karne, konstytucyjne, administracyjne, sakralne. Prawo prywatne regulowało uprawnienia jednostek w zakresie osobowym i majątkowym. W zakres prawa prywatnego wchodziły takie zagadnienia jak: własność, zobowiązania, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia, dziedziczenie. Prawo prywatne opierało się na autonomii woli stron (która czasami mogła doznawać ograniczenia). Prawo publiczne nie mogło być zmieniane przez porozumienia osób prywatnych. Uwidacznia to władczy charakter państwa. Rozkwit prawa rzymskiego nastąpił głównie w zakresie prawa prywatnego. Jednak ostatnio proponowane są gdzie niegdzie wykłady z rzymskiego prawa publicznego w ramach kierunku administracji. Ukazały się ostatnio podręczniki poświęcone rzymskiemu prawu publicznemu. Por. B. Sitek, P. Krajewski, red., Rzymskie prawo publiczne, Olsztyn 2005. SYSTEMATYKA RZYMSKIEGO PRAWA PRYWATNEGORzymski porządek prawny rozwijał się wraz z aktualnymi potrzebami społeczno-gospodarczymi. Mimo, że posiadał luki prawne, to jednak daje się w nim zauważyć próby systematyzacji. Jest to już dostrzegalne w Ustawie XII Tablic (451-450 przed Chr). Systematyka Ustawy XII Tablic: proces cywilny (tablice I-III); prawo rodzinne i spadkowe (tablice IV-V); prawo majątkowe (tablice VI-VII); prawo karne (tablice VIII-IX); prawo sakralne (tablica X); przepisy uzupełniające (tablice XI-XII). Mimo wielkiego szacunku jakim darzono Ustawę XII Tablic, ta systematyka nie odegrała większej roli w późniejszym rozwoju prawa rzymskiego. Systematyka edyktu pretorskiego:Prawo rzymskie, nie zawsze doskonałe, pełne luk i niedomówień wymagało uzupełniania prawa cywilnego przez działalność pretorów, którzy udzielali środków ochrony procesowej i pozaprocesowej. Ochrona procesowa w dużej mierze zależała od woli pretora. Obywatela interesowało czy uzyska ochronę u pretora. Dzisiaj rozumujemy: mam uprawnienie poświadczone w prawie cywilnym zatem otrzymam ochronę procesową. W Rzymie rozumowano otrzymam ochronę procesową więc mam uprawnienie. rozdział I przepisy określające zakres działania pretora i zasady postępowania przed jego urzędem; rozdział II-III poszczególne powództwa, o które można było ubiegać się u pretora; rozdział IV egzekucja wyroku; rozdział V środki ochrony pozaprocesowej. Systematyka edyktu pretorskiego była wykorzystywana w: Kodeksie Teodozjańskim, Digestach i Kodeksie Justyniańskim. Systematyka Instytucji Gajusa:W Instytucjach 1,8 GAJUS napisał, że Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw . Podzielił zatem całe prawo prywatne na: personae dotyczące osób res dotyczące rzeczy actiones dotyczące powództw. Przy czym trzeba dodać, że część poświęcona rzeczom była podzielona na dwie podczęści. Systematyka Gajusa odegrała wielką rolę w czasach późniejszych. Została wykorzystana w Instytucjach Justyniańskich, w Kodeksie Napoleona 1804, w Austriackim Kodeksie Cywilnym ABGB z 1811 r. (Allgemeines B rgerliches Gesetzbuch), jak i w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. Por. W. Rozwadowski, Gaius i jego dzieło, w: Gai Institutiones. Tekst i przekład, tłumaczenie i opracowanie W. Rozwadowski, Poznań, 2003, s. XI-XXI Systematyka Pandektowa:Pandectae, arum. księga zawierająca wszystkie wiadomości z danej dziedziny; grecka nazwa Digestów justyniańskich; cylindryczne skrzynki na zwoje papirusowe. Pandektyści na przełomie XVIII i XIX w. chcieli przystosować rzymskie prawo pandektów do potrzeb praktyki schyłkowego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Do najważniejszych nowości systemu pandektowego należało ograniczenie podziału prawa do prawa prywatnego materialnego (z pominięciem actiones) i wydzielenie części ogólnej. I. Część ogólna - podmioty stosunków prawnych, ogólne pojęcia rzeczy, oraz czynności prawne. II. Część szczegółowa: prawo rodzinne prawo rzeczowe zobowiązania prawo spadkowe.Pominięto prawo procesowe. Systematyka pandektowa została wykorzystana przy tworzeniu niemieckiego kodeksu cywilnego BGB B rgerliches Gesetzbuch z 1896 r., a także w polskim kodeksie cywilnym z 1964 r. K. KOLAŃCZYK i A. DĘBIŃSKI omawiają prawo procesowe przed wykładem prawa prywatnego materialnego. Dlaczego K. Kolańczyk wyjaśnia: Prawo rzymskie nie znało ostrego rozróżnienia prawa materialnego i prawa procesowego, znamiennego dla współczesnych systemów prawnych. To co dzisiaj nazywamy prawem materialnym i procesowym stanowiło w oczach rzymskich jurystów jedność. Wyjątkiem jest Gajus, który wyodrębnił actiones . HISTORYCZNY ROZWÓJ PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO1) Formy państwa rzymskiego2) Historyczny rozwój źródeł prawa rzymskiego3) Rozwój rzymskiego prawa prywatnegoFORMY PAŃSTWA RZYMSKIEGO1. Okres królewski - od legendarnego założenia Rzymu w 753 r. przed Chr. do wygnania królów w 509 r. przed Chr. Korzenie cesarstwa rzymskiego są w zasadzie nieznane. Rzymianie stworzyli legendę. Bohater spod Troi ENEASZ uciekając przed pogromem, po zdobyciu legendarnego grodu, dotarł do Italii i założył królewską dynastię. Jego prawnukowie bliźniacy ROMULUS I REMUS porzuceni na brzegach Tybru zostali uratowani przez wilczycę, a następnie przez pasterzy owiec. Później Romulus, który zabił swego brata podczas kłótni, ufundował miasto, w miejscu, w którym kiedyś ocalono mu życie. Rok 753 przed Chr. to tradycyjny rok założenia Rzymu choć niskie wzgórza wokół Rzymu przyciągały już ludzi w XI czy X wieku przed Chr.ZYGMUNT KUBIAK w książce Dzieje Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 239 pisał: Legendarną datą założenia Rzymu, 753 przed Chrystusem historycy ani nie gardzą, ani nie przywiązują do niej wielkiej wagi . Z wieku VIII p. n. e. mamy ślady przybycia kupców greckich. Odkopano skorupy dzbanów z Eubei czy z Koryntu. Rzym w tamtym czasie stał się grodem handlowym, ściągającym ludzi z różnych stron świata. Tradycja podaje, że od VIII do VI w. przed Chr. Rzymem rządzili królowie. 1) Romulus;2) Numa Pompilius zbudował pałac, wiele świątyń, dał początek wielu instytucjom;3) Tullus Hostilius prowadził wojnę z miastem Alba Longa Albano;4) Ancus Marcius;5) Tarkwiniusz Stary Priscus (ponoć syn uchodźcy z Koryntu); 6) Serwiusz Tullius (579-535) jako pierwszy wybrukował Forum Romanum;7) Lucjusz Tarkwiniusz Superbus Pyszny (535-509) ostatni król Rzymu. Mówiono o nim jako o tym, który nie liczył się z wolą tych, którymi rządził. W 509 r. miała miejsce rewolta, w wyniku której wygnano ostatniego króla. Pod koniec okresu królestwa król był władcą nieograniczonym. Pierwotnie jego władza była mniejsza, jednak miała charakter charyzmatyczny, i nie zawsze dziedziczny. król dysponował imperium czyli najwyższą władzą rozkazodawczą, zwłaszcza w zakresie wojskowym. Symbolem imperium króla były fasces czyli pęk rózeg związanych wokół topora, noszony na lewym ramieniu przez liktorów, kroczących przed królem. król sprawował najwyższe dowództwo w czasie wojny miał prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu kierował kultem państwowym pełnił funkcje sądownicze należało do niego auspicium czyli prawo tłumaczenia znaków bogów z zachowania się ptaków miał jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych. Po śmierci króla następowało interregnum, w czasie którego najwyższa władza należała do senatu. Kandydat captus uchwycony, czyli odpowiedni, na zgromadzeniu ludowym był przedstawiany bogom. W okresie królewskim senat rada starszych - liczył najpierw 100, a później 300 członków. Organizacja społeczna wolnych i niewolników opierała się na organizacji rodowej. Ród gens był pierwotną komórką społeczną, zrzeszał rodziny pochodzące od jednego przodka. Ród miał znaczenie ekonomiczne, sakralne, prawne i polityczne. Lud rzymski dzielił się na 3 tribus 1) Ramnes, 2) Tities, 3) Luceres. Każda tribus dzieliła się na 10 kurii. Każda kuria miała 10 rodów. W oparciu o kurie głosowano na zgromadzeniach kurialnych i w oparciu o nie organizowano służbę wojskową. 2. Okres republiki Z chwilą wypędzenia królów etruskich w 509 r. przed Chr. wprowadzono ustrój republikański, w którym władza była oparta o magistratury, zgromadzenia ludowe i senat. Władza wykonawcza o magistratury, ustawodawcza o zgromadzenia ludowe, wykonawcza o senat. Magistratus to wysoki, zaszczytny urząd państwowy, jak i urzędnik dzierżący ten urząd. Urzędników wybierały zgromadzenia ludowe, z wyjątkiem dyktatora. Na ogół kadencja urzędnika trwała 1 rok. Wyjątkiem był urząd cenzora 18 miesięcy i dyktatora 6 miesięcy. Cechą magistratury byłą kolegialność powoływano na urząd równocześnie 2 urzędników (poza dyktatorem). Urzędnik mógł paraliżować decyzje współurzędnika lub urzędnika niższego mu stopniem. Urzędy dzieliły się na: wyższe cum imperio niższe cum potestate.Urzędnicy wyżsi w ramach imperium mogli zwoływać zgromadzenia ludowe i senatu. Mieli uprawnienia wojskowe i sądowe. Imperium przysługiwało: konsulom dyktatorom pretorom.Urzędy dzieliły się także na: kurulne niekurulne.Urzędnikom kurulnym konsulowi, dyktatorowi, pretorowi, cenzorowi, edylowi kurulnemu przysługiwało prawo dokonywania czynności urzędowych na krześle kurulnym. Sella curulis krzesło z kości słoniowej częściowo. Urzędy dzieliły się na: zwyczajne nadzwyczajne dyktator. Konsulowie consules stali na czele hierarchii urzędników republikańskich magistratura dwuosobowa wybierani przez ludowe zgromadzenia centurialne na rok, pierwotnie spośród patrycjuszy od 367 r. przed Chr. jeden z nich musiał być plebejuszem zwoływali posiedzenia senatu przewodniczyli ich obradom sprawowali najwyższe dowództwo wojskowe wykonywali sądowniczą władzę karną i policyjną (co rcitio) z czasem sądownictwo cywilne przekazali pretorowi.W pryncypacie urząd konsula zredukowano do przewodniczenia senatowi.Za dominatu był to urząd honorowy. Konsulowie pierwotnie ustalali listę senatorów. Dyktator dictator urząd jednoosobowy, nadzwyczajny, wyposażony we władzę nieograniczoną powoływany przez jednego z konsulów gdy państwu groziło niebezpieczeństwo zewnętrzne lub wewnętrzne jego kadencja trwała najwyżej 6 miesięcy od jego wyroków nie było odwołania do zgromadzenia ludowego.Dyktatura Sulli objęta w 82 r. przed Chr. trwała dłużej.Sulla zabronił piastowania pretury przed kwesturą, konsulatu przed preturą. Przed upływem 10 lat nie można było sprawować tego samego urzędu. Zastrzegł by trybun już nigdy nie piastował innego urzędu. Cenzorzy censores urząd cieszący się wielkim prestiżem powołany w 443 r. przed Chr. cenzorów dwóch wybierano na zgromadzeniu centurialnym sprawowanie urzędu trwało 18 miesięcy raz na 5 lat sporządzali listę obywateli na podstawie oszacowania majątkowego ta lista była wykorzystywana przy poborze do wojska stanowiła podstawę wymiaru podatku od ok. 312 r. przed Chr. sporządzali listę senatorów sprawowali nadzór nad moralnością tworzyli listy osób dotkniętych infamią.(W infamię popadało się przez prostytucję, kuplerstwo, aktorstwo, zasądzenie w publicznoprawnym procesie karnym, lub w procesie cywilnym na skutek zasądzenia z actiones famosae. Osoba dotknięta infamią nie mogła piastować urzędów publicznych, funkcji sędziego, świadka w procesie, nie mogła być zastępcą procesowym). Pretorzy praetoresPretor (od praeire iść na czele) w 367 r. przed Chr. utworzono urząd pretora miejskiego w 242 r. przed Chr. pretora dla cudzoziemców pretor miejski sprawował władzę sądowniczą w sprawach cywilnych pretor wydawał edykt prowadząc tym samym działalność prawotwórczą pretor dla cudzoziemców sprawował władzę sądowniczą w sprawach cywilnych między cudzoziemcami i cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi. Od SULLI powoływano kilku dodatkowych pretorów, którzy przewodniczyli quaestiones perpetuae. Za dominatu mieli niewielkie znaczenie.Trybunowie plebejscy tribuni plebis urząd powstał w 494 r. przed Chr. w celu ochrony interesów plebejuszy wybierani spośród plebejuszy przez zgromadzenia plebejskie w czasie rocznej kadencji byli nietykalni urząd kolegialny w połowie V w. przed Chr. było ich 10 pomagali plebejuszom i obywatelom w walce z bezprawiem i uciskiem mieli prawo sprzeciwu wobec decyzji magistratur poza dyktatorem i cenzorem.Uchwały od lex Hortensia 287 r. przed Chr. uzyskały moc ustaw, a były przyjmowane na zgromadzeniach plebejskich, które zwoływali i którym przewodniczyli. Edylowie aediles urząd powstał w 494 r. przed Chr. edylowie plebejscy pomagali trybunom od 367 r. przed Chr. byli także edylowie kurulni edylowie sprawowali pieczę nad porządkiem w mieście Rzym troszczyli się o zaopatrzenie miasta w żywność urządzali igrzyska edylowie kurulni dodatkowo sprawowali jurysdykcję w sprawach targowych.Kwestorowie quaestores urzędnicy skarbowi ich liczba zmieniała się.Tresviri capitales urząd kolegialny złożony z 3 członków pojawili się w latach 292-285 przed Chr. pełnili funkcje policyjne i niektóre zadania w sprawach karnych sprawowali nadzór nad więzieniami aresztowali oskarżonych nadzorowali wykonanie kar, zwłaszcza kary śmierci do ich zadań należało dbanie o porządek w mieście, zwłaszcza w nocy. ZGROMADZENIA LUDOWE kurialne centurialne trybusowe plebejskieKurialne istniały już w czasach królewskich;podzielone wg 30 kurii;zwoływane zwykle dwa razy w roku 24 marca i 24 maja;nie miały władzy ustawodawczej; współdziałały przy przysposobieniu arrogatio i przy testamencie dokonywanym na forum zgromadzenia.Centurialne zgromadzenia całego narodu rzymskiego, zwoływane przez konsula, pretora czy dyktatora, poza miastem na Polu Marsowym; przyjmowały lub odrzucały projekty ustaw;uchwalały wypowiedzenie wojny;wybierały najważniejsze magistratury;rozpatrywały provocatio ad populum odwołanie od wyroku skazującego na śmierć. Trybusowe ukształtowały się w III w. przed Chr. zwoływane przez konsula, pretora, dyktatora, edyla kurulnego;uchwalały ustawy, wybierały niższe magistratury;nakładały grzywy za przestępstwa wskutek oskarżenia edyla kurulnego;Lex Papiria z 131 r. przed Chr. zastąpiła jawne głosowanie tajnym na tych zgromadzeniach.Plebejskie od V w. przed Chr.;tylko dla plebejuszy;od lex Hortensia z 287 r. przed Chr. uchwały tych zgromadzeń wiązały także patrycjuszy;wybierały trybuna ludowego. SENAT Organ ustrojowy istniejący w ciągu całej historii państwa rzymskiego.Senatus od senex starzecZa królestwa byli to...