Twoim problemem jest to, że powszechną NICOŚĆ mylisz z osobistą PUSTKĄ
I. Polska na tle Europy. Bilans
otwarcia XX wieku (cz. 1).
Głosowanie powszechne
(jedynie
mężczyźni) - zmiany, dopiero po I
wojnieFrancja - 1848
(upowszechnieniu przeszkodziło
utworzenie II Cesarstwa) weszło
dopiero w latach 70.
Niemcy - 1871 - (wybory do
Reichstagu)Stany Zjednoczone – 1870
r.Austro-Węgry – 1907 r.
Rosja - 1906 (anachroniczne prawo,
powszechne - po rewolucji 1917 r.)
Kobiety uzyskiwały prawa wyborcze
sukcesywnie:
Pierwszym krajem, który wprowadził
powszechne prawa wyborcze kobiet
była Nowa Zelandia – 1893 r.
Australia - 1902 r.
W Europie – pierwszym krajem była
Francja 179 2 r. (potem prawa
odebrano i uzyskały je dopiero w 1944
roku, Finlandia – 1905 r. (już w 1907 w
parlamencie zasiadało 19 kobiet)
Islandia – 1915 ( ale tylko te, które
ukończyły 40 lat)
Anglia – 1928 r. Grecja – 1952 r.
Portugalia – 1976 r. Szwajcaria – 1971
r. (choć jeden kanton opierał się do
1990 r.) Polska – po uzyskaniu
niepodległości w 1918 roku.
Problemy narodoweD
ruga połowa XIX
w. zjednoczenie wielkich narodów:
Włochy (1870) i Niemiec pod egidą
Prus 1871 - proklamowano w Wersalu
Cesarstwo Niemieckie (tzw. II Rzeszę)
naród „poetów i filozofów” z początku
wieku (Goethe zm. 1832 r.)
naród
„żołnierzy i nacjonalistów”.
Druga połowa XIX - ruchy odśrodkowe
mniejszości narodowych (w 1914 r.
około 60 mln. Europejczyków (15%)
stanowiło mniejszości narodowe.
Największe trudności narodowościowe
przeżywały monarchie wielonarodowe:
Rosja, Austria i Turcja.
1867
- Austro-Wegry
(autonomia
Węgrów), oraz Polacy (Galicja)
Turcja (traci terytoria, na rzecz państw
narodowych):1859 -
Rumunia
1867 -
Serbia
1878 -
Bułgaria i
CzarnogóraRosja
- hasło jedności
Słowian
Wielka Brytania
(problem
irlandzki: konflikt społeczny = chłopi
kontra landlordowie, konflikt religijny:
katolicy - protestanci)
1914 -
Irlandia
uzyskuje autonomię
Koniec XIX w. pojawia się nacjonalizm
jako ideologia (panslawizm,
irredentyzm - dążenie do zjednoczenia
wszystkich ziem zamieszkałych przez
daną grupę etniczną).
Ekspansja
wewnętrzna
- przeciwko
mniejszościom,
ekspansja zewnętrzna
- dążenie do rozszerzenia granic.
Antysemityzm rozwijał się od
Atlantyku po Ural. Sprawa Dreyfusa we
Francji, w Rosji 1887 -
numerus clausus
- ograniczenie liczby Żydów w szkołach
średnich i wyższych.
Przemysł
Pojawia się energia elektryczna (1882 -
Nowy Jork pierwsza elektrownia
miejska.Realny produkt narodowy
brutto na mieszkańca w grupach
krajów europejskich 1830-1913 (w dol.
amerykańskich z 1960 r.)
Udział niektórych państw w
światowej produkcji przemysłowej
Głównymi rywalami Anglii były USA i
Niemcy.
Pod koniec wieku pojawiają się
samochody, samoloty, komunikacja
radiowa (1895 r. A. Popow - pierwszy
odbiornik radiowy, 1896 r. G. Marconi
- aparat radiowy). 1901 - Marconi
nawiązał łączność radiotelegraficzną
przez Atlantyk)
Urbanizacja
Najszybciej urbanizowała się Europa
Anglia: 1850 - 50% , 1870 - 70%, 1910
- 80% mieszkańcy miast.
Belgia: 1850 - 30%, 1870 - 45%, 1910
- 68%
Niemcy: 1850- 25%, 1871 - 36 %,
1910 - 60%
Londyn:
1814 - 1,3 mln
1861 - 2,8 mln
1866 - 3 mln
Kolejne miejsca w postępie
urbanizacyjnym zajmowała: Holandia,
Francja i Dania.
W Rosji w połowie XIX - 8%
zamieszkiwało miasta, początek XX w. -
20% (największe miasta: Petersburg
(1,8 mln), Moskwa (1,5 mln.), Odessa
(480 tys.) i Charków (244 tys.)
Poza Europą urbanizacja obejmowała
USA.
Mieszkańcy miast w USA stanowili
odpowiednio:
1800 - 6%, 1910 - 50%
Chicago 1840 - 4,5 tys. 1880 - 500
tys.
Miasta powyżej 100 tys
. (Europa
)
1800 - 23 (5 mln)
1890 - 118
1900 - 135 (46 mln)
1910 - 183
USA
1890 - 32
1910 – 48
Źródła urbanizacji: czynniki
gospodarcze (rozwój przemysłu,
handlu, transportu, czynniki
demograficzne (przyrost naturalny,
migracja).
Urbanizacja - nowe problemy
społeczne (dzielnice nędzy i luksusu).
Rozwój urządzeń komunalnych
(wodno-kanalizacyjnych, komunikacja -
tramwaje konne, elektryczne, 1890 -
pierwsze odcinki metra w Londynie, 10
lat później w Paryżu).
Rozwój demograficzny
W`XIX w. największa dynamika
przyrostu ludności występowała w
Europie. Wzrost higieny osobistej,
postępy medycyny,
Moc elektrowni w pocz. XX
kraj rok moc
w tys. kWh
W. Brytania 1904
455
Francja 1901
130
Niemcy 1900
230
Włochy 1903
132
USA 1902
1212
Japonia 1905
38
Przemiany struktury społecznej.
Spadek ludności utrzymującej się z
rolnictwa.
Ludność utrzymująca się z rolnictwa
LATA
1870 1914
Anglia: 35% 22%
Niemcy:64% 39%
Belgia: 50% 25%
Francja: 71% 53%
Wzrost liczby robotników
1901 r.
Anglia - 64%
Francja - 68%
Niemcy - 61%
USA - 61%
Sieć kolejowa
Na przestrzeni lat 1860 - 1913 długość
linii kolejowych na świecie
powiększyła się 10-krotnie.
Do połowy XIX w. W Anglii zbudowano
ponad 10 tys. km . W 1850 r. długość
linii kolejowych w Europie osiągnęła 25
tys. km co stanowiło 50% sieci
kolejowej, w 1870 r. 105 tys.
50 %
sieci światowej.
Przed wybuchem I wojny najdłuższą
sieć posiadały:
USA - 411 tys. km
Niemcy - 64 tys. km
Rosja - 62 tys. km
Francja- 51 tys. km
Austro-Węgry - 46 tys. km
Anglia - 38 tys. km
Rozwój
morskiego
poprawa
(parowce). Prym – Anglia.
Telegraf – w połowie wieku połączył
Anglię z Europą kontynentalną.
Zwiększyła się wymiana handlowa
W latach 1870- 1913 wzrosła 4-
krotnie i wynosiła w markach niem.
160 mld. Przodowała Europa - 61%,
Ameryka Pół - 24%, Azja - 11 %, Afryka
- 4%.
wyżywienia.
Eksplozja demograficzna: Niemcy,
Włochy, Rosja, Japonia, Austro-Węgry.
Przyrost ludności dzięki migracji:
Australia, Kanada, Brazylia, Argentyna,
USA,
W pierwszej połowie XIX w. Liczba
mieszkańców świata przekroczyła 1
mld.
1
transportu
Spadek śmiertelności i wydłużenie
czasu życia. W Anglii stopa zgonów
obniżyła się z 40 promili w latach
pięćdziesiątych XVIII w. do 23 promili
w latach pięćdziesiątych XIX w.
Wydłużenie trwania przeciętnego życia
w latach 1850-1900: Szwecja i
Holandia o 13 (odpowiednio do 53 i
51) Niemcy o 12 (44), Francja o 7 (48)
Anglia o 6 lat (46).
Ludność świata w latach 1850-1900 (w
mln.)
Kontynent 1850
1900
Europa (1750 -145 mln) 266
401
Azja 749
937
Wzrost higieny, Pasteur (bakterie
gronkowce), Koch - prątki gruźlicy i
cholery, szczepionki na dur brzuszny,
dyfteryt, środki bakteriobójcze .
Migracje
Tylko w latach 1821-1840 z
Europy do USA wyemigrowało prawie
2 mln osób, w latach 1850-1914
łącznie do obu Ameryk wyemigrowało
50 mln. Największe natężenie na
początku XX wieku. Początkowo
Anglicy i Niemcy, pod koniec XIX w.
zahamowanie. Wzrost z: Włoch,
Skandynawii, Hiszpanii, Czech,
Słowenii, Królestwa Polskiego i Galicji.
Ludność USA dzięki osadnictwu
wzrosła w latach 1812-1852 z 7,2 mln
do 23,2 mln osób.
Polska na tle Europy. Bilans otwarcia
XX wieku (cz.2.)
1. Życie polityczne
Zabór rosyjski.
Po powstaniu nastąpił
proces znoszenia odrębności
administracyjnych Królestwa i
integracji z cesarstwem. 1874 – urząd
generał-gubernatotra. Politykę
wewnętrzną Królestwa prowadziła
biurokracja rosyjska. Reformy
administracyjne (wprowadzono
gminy), zwiększono gubernie ( z 5 do
10 ), odebrano prawa miejskie (z 452
miast prawa odebrano 338),
skonfiskowano 1660 majątków,
Wyższą Szkołę Główną zamieniono w
Cesarski Uniwersytet Warszawski z j.
rosyjskim, w szkolnictwie średnim od
1869 r. j. rosyjski – jako wykładowy,
skonfiskowano dobra kościelne, czystki
wśród wyższego duchowieństwa (1882
Petersburg zawarł konkordat z
Watykanem), likwidacja Kościoła
greckokatolickiego.Rewolucja i
przegrana z Japonią sytuację Polaków
poprawiła. Od 1905 r. Rosja miała
konstytucję, a w 1906 odbyły się
pierwsze wybory. Wszystkie mandaty z
Królestwa zdobyła Narodowa
Demokracja (poza 2 litewskimi z
guberni suwalskiej).
Zabór pruski
Niemcy były monarchią konstytucyjną,
ciało ustawodawcze – Reichstag. W
przeciwieństwie do ordynacji
wyborczej do Sejmu pruskiego,
Migracje.
W latach 1870-1914 wyemigrowało
około
3,5
mln Polaków.
Galicja - (chłopi i Żydzi). W latach 1880
– 1910 wyemigrowało 857 tys. ; 1900-
1914 - 174 tys. Żydów).
Zabór pruski – 1 123 tys
Górny Śląsk – 183 tys.
Migracja - do Westfalii i Nadrenii.
Liczba zamieszkałych tam Polaków w
latach 1890-1910 wzrosła z 32 tys. do
273 tys.
Królestwo Polskie – emigracja miała
mniejsze rozmiary (1900 r. - około 9
tys. osób rocznie, 1913 - 30 tys.).
Emigracja inteligencji - głównie w głąb
Rosji. Przed I wojną zamieszkiwało tam
około 600 tys. Polaków.
Emigracja sezonowa - z zaborów
rosyjskiego i austriackiego (do
Niemiec, około 200-250 tys. przed
wybuchem wojny). Np. w regencji
szczecińskiej w latach 1900-1914 liczba
sezonowych robotników wzrosła z 6 -
24 tys. ( w większości Polaków).
2.2. Skład etniczny i kwestie
narodoweOdsetek ludności polskiej
(dane szacunkowe)
Zabór rosyjski (1897 r.)
Królestwo
Polskie – 72% Polaków na 9,1 mln
ludności, Żydzi – 13%, Rosjanie,
Białorusini, Ukraińcy – 7%. W
pozostałych guberniach ludność polska
była w zdecydowanej mniejszości – od
6% (Litwa i Białoruś) do 3% (wołyńska,
podolska, kijowska).
Zabór pruski (1910 r.)
Rejencja
Poznańska - 68% katolików ( 61% - j.
polski), 31% - protestanci, 1% - żydzi.
Rejencja Bydgoska - 50% katolików, 46
% - ewangelików, 1% - żydów.Górny
Śląsk – 57% j.polski, (w tym w cz.
wsch. – 65%, zachodniej –
17%Rejencja olsztyńska – 49%.
W zaborze pruskim w miastach – j.
niemiecki, na wsiach – j. polski.
Zabór austriacki (1910 r.)
Dawne
Księstwo Cieszyńskie - 55% , czeski
27%, niemiecki 18% Galicja Zachodnia -
96% (Polacy i Żydzi 2,7 mln) Galicja
Wschodnia - 40% (Polacy i Żydzi), 59%
- Ukraińcy ( 5,3 mln) Łącznie w Galicji
językiem polskim (w spisie język
uznawano za kryterium
narodowościowe) posługiwało się 55%
ludnościPrzed I wojną światową w
sposób zwarty zamieszkiwało około
15,5 mln Polaków (głównie: Królestwo
Polskie, Galicja Zachodnia i w
większości Wielkie Księstwo
Poznańskie i Śląsk Cieszyński).
Wyznanie (trzy zabory) - 1900 r.
Katolicy - 62,7%
Grekokatolicy - 16,8%
Prawosławni - 3,2%
Ewangelicy - 5,3%
Żydzi - 11,7%
Inni - 0,3%
Język (trzy zabory)
polski - 65%
rosyjski, białoruski, ukraiński - 20%
2
ordynacja w Rzeszy była oparta na
powszechnym głosowaniu. W obu
ciałach zasiadali Polacy, byli jednak w
mniejszości. Od 1976 nasiliła się akcja
germanizacyjna. J. niemiecki
urzędowy. Ograniczono prawa Koscioła
katolickiego (odebrano prowadzenie
akt stanu cywilnego i opiekę nad
szkolnictwem). Duchowni musieli
zdawać egzamin z kultury (tzw.
kulturkampf). Arcybiskup
gnieźnieńsko-poznański Mieczysław
Ledóchowski aresztowany na 2 lata.
Wywłaszczenia Polaków (wóz
Drzymały, Wrzesnia). Polityka
niemiecka doprowadziła do pełnej
solidarności Polaków wszystkich
stanów.
Zabóraustriacki.
Austriazapoczątkował
a wobec Polaków politykę autonomii
narodowej i politycznej, po tym jak
monarchia została podzielona na dwa
państwa połączone unią personalną i
realną Austro-Węgry, szczególnie po
roku 1866 (adres sejmu lwowskiego:
przy tobie najjaśniejszy panie stoimy i
stać chcemy…)
W 1869 r.
wprowadzono w życiu publicznym j.
polski, 1871 – powołano do rządu
ministra ds. Galicji. W 1897 r.
przeprowadzono wybory oparte o
system kurialny, 1907 – pierwsze
wybory powszechne (ale tylko
mężczyźni).1892 - Polska Partia
Socjalistyczna(Paryż)1893Socjaldemokr
acja Królestwa Polskiego i od 1900
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i
Litwy1897 - Polskie Stronnictwo
Narodowo-Demokratyczne (Królestwo
Polskie, a później pozostałe zabory)
1895 - Stronnictwo Ludowe
2.1. Liczba ludności
i ruch naturalny
Przed I rozbiorem - terytorium 773 tys.
km2 - 12 mln ludności. Pod względem
l. ludności piąte miejsce w Europie.
Na początku wieku - dane trzech
dzielnic porozbiorowych odnoszą się
do terytorium ponad trzykrotnie
mniejszego niż w 1772 r.- l. ludności
była blisko dwukrotnie wyższa i
wynosiła około 23 mln.
zabór rosyjski
-
Królestwo Polskie
(126 tys. km2)
1897 - 9,4 mln 1913 - 13,1 mln
zabór austriacki - Galicja (
77 tys. km2)
1815 - 3,5 mln 1911 - 8 mln
zabór pruski -
Wielkie Księstwo
Poznańskie
(29 tys. km
1815 - 775 tys.
1910 - ok. 2 mln
Ludność ziem byłej Rzeczpospolitej i
innych ziem zamieszkanych przez
Polaków w 1870 i 1911
Podwojenie liczby ludności w ciągu 40
lat (1870-1911) wynikało z rewolucji
demograficznej (stopa urodzeń
powyżej 40 promili). Były to wskaźniki
wyższe niż w większości państw
europejskich. Czynnikiem obniżającym
był ujemny bilans migracji.
niemiecki - 7%
innojęzyczna (głownie żydowska) - 8%
nie wyodrębniona w statystykach
austriackich i pruskich). W Galicji 70%
Żydów mówiło jidisz.
Świadomość narodowa.
Nacjonalizm romantyczny - przeradza
się w nacjonalizm etniczny („polski”,
„litewski”, „ukraiński”,
„żydowski”).”Polski” - odwołuje się do
dawnej
„przedmurza”
2.4. Edukacja.
Zabór rosyjski
W Królestwie Polskim w 1802 r.
umiejący czytać stanowili 17,8%
ludności, (a czytać i pisać – 9,3%), w
1897 – 34 % ( w tym mężczyźni – 46%,
kobiety – 27%).
Zabór austriacki
W Galicji w 1880 czytać umiało 23%
ludności, w 1890 – 33%, a w 1900 –
44%.
Sląsk Cieszyński – 1910 – czytać umiało
66%, a powyżej 9 lat – 95%.
Zabór pruski
W 1911 r. – w Wielkim Księstwie
Poznańskim i Pomorzu Gdańskim pisać
umiało 95%, na Górnym Śląsku - 99%.
Szkoły elementarne
1913 r.
Liczba mieszkańców na jedną szkołę
Galicja - 1483
Królestwo - 2448
Poznańskie - 701
1911 r.
Ilość dzieci w szkołach na 100
mieszkańców
Galicja - 14
Królestwo - 3
Poznańskie - 19.
W zaborze pruskim prawie 100% dzieci
uczęszczało do szkoły elementarnej,
Galicji - 85%, Królestwie - 20%
(większość szkół jednoklasowych).
4. Przemysł
U progu XX w. przemysł, rolnictwo,
komunikacja i handel ziem polskich
stanowiły składniki systemu
ekonomicznego Austrii, Prus i Rosji.
Żadna z dzielnic nie była samodzielnym
organizmem ekonomicznym. Między
zaborami istniały bariery celne. Przykł.
w Królestwie Kongresowym węgiel
importowano z Zagłębia Donieckiego,
zamiast z pobliskiego Śląska, a ropę z
Baku, a nie ze Wsch. Galicji.
Zabór pruski
-
Kapitał skupiony był w rękach
niemieckich. Uprzemysłowiony - Śląsk,
Poznańskie - rolnicze. Tylko drobny i
średni przemysł w rękach polskich, z
wyjątkiem zakładów H. Cegielskiego
(przekształcone w 1899 r. w spółkę
akcyjną).
Zabór austriacki -
kapitał austriacki (banki), niemiecki
(przemysł naftowy, żelazny, górnictwo)
angielski (naftowy).
Zarówno w zaborze pruskim jak i
austriackim dominował kapitał obcy, z
punktu widzenia ludności rodzimej,
jednakże krajowy - pod kątem
przynależności państwowej zaborów. (
Przykł. poziom spożycia mieszkańca
Galicji był równy połowie średniej
europejskiej, a wydajność pracy – 1
przeciętnej europejskiej).
Zabór rosyjski-
w przeciwieństwie do pozostałych, na
początku XX wieku decydujące pozycje
pozostały w rękach kapitału polskiego
(spolonizowani Niemcy i Żydzi). Np. w
Królestwie Polskim kapitał ziemiański
(Zamoyscy) współpracował z polskimi
bankierami (Kronenbergami) i
przemysłowcami (Natansonami,
Poznańskimi). Na pierwszym miejscu
przemysł włókienniczy, za nim –
węglowy, maszynowy i przetwórstwo
spożywcze. Dominowały 4 okręgi
przemysłowe: łódzki, warszawski,
dąbrowicki i staropolski.
Transport (koleje)
W 1848 otwarto kolej Warszawsko-
Wiedeńską, a w 1859 r. dołączono
Sosnowiec i Katowice.
W zab. pruskim główną magistralą była
linia Berlin – Królewic, ale głównym
węzłem Wielkopolski był Poznań.
Galicja – 1847 r. otwarto linię Kraków –
Mysłowice, 1861 otwarto linię Kraków-
Lwów. Najgęstsza sieć kolejowa była w
zaborze pruskim, najrzadsza – w
rosyjskim.
Długość i gęstość sieci kolejowej na
ziemiach polskich w 1912 r.
chrześcijaństwa.
Czynniki kształtujące polski
nacjonalizm:
- zabór rosyjski - powstania narodowe (
a także od 1870 rozwój gospodarczy i
przekształcenia na wsi),
- zabór pruski - konsolidacja
gospodarcza i walka z germanizacją
(aktywna postawa kościoła
katolickiego),
- zabór austriacki - autonomia (1867-
1870) we Lwowie Sejm Krajowy i
samorząd terytorialny, możliwość
kształcenia własnych kadr politycznych
(ale narastał, podsycany przez
Austriaków konflikt polsko-ukraiński).
2.3. Struktura zawodowa i społeczna
Prowincje polskie mimo rewolucji
przemysłowej i agrarnej na przełomie
wieków miały nadal charakter rolniczy.
Udział ludności rolniczej wynosił:
-
Galicja – 77%
-
Zachodnie gubernie
cesarstwa rosyjskiego –
73%
-
Królestwo Polskie – 57%
-
Wielkie Księstwo
Poznańskie – 54%
-
Pomorze Gdańskie – 50%
-
Górny Śląsk – 29 %
Z przemysłu utrzymywało się:
-
Galicja –8%
-
Królestwo Polskie – 17%
-
Zabór pruski – 24%
Z handlu w trzech zaborach
utrzymywało się przeciętnie 9%
ludności.
Liczba robotników na początku XX
wieku:
-
Królestwo Polskie – 180 tys.
-
Górny Śląsk – 100 tys.
-
Zabór pruski – 70 tys.
-
Galicja – 65 tys.
Ludność zamieszkiwała głównie małe
miasta; duże miasta liczące powyżej
100 tys. mieszkańców w 1910 r. to:
Warszawa – 781 tys.
Łódź – 408 tys.
Lwów – 206 tys.
Wilno – 181 tys.
Gdańsk – 170 tys.
Poznań – 157 tys.
Kraków – 152 tys.
Sosnowiec - 100 tys.
Na Górnym Śląsku żadne miasto nie
przekraczało 100 tys.
Długo
ść
kolei
Na
100
0
km
2
Na 100tys.
mieszkańc
ów
Królest
LitiBial
Ukrain
Galicja
Wielkie
Gdańsk
ie
3 596
6 350
3 817
4 120
2 890
2 250
28
21
23
52
97
88
28
49
31
51
135
130
II. 2. Rolnictwo
Uwłaszczenie chłopów
Królestwo Polskie
- 1864 r. ukaz carski
uwłaszczył chłopów - ale istniało
jeszcze
50%
gospodarstw
pańszczyźnianych.
Wielkie Księstwo Poznańskie
1811,
1816, 1823 r.
Galicja
– 1848 r.
Na całym obszarze Rzeczpospolitej na
początku XX wieku, gospodarstwa:
-
małorolne
obejmowały(do 5 ha) -
23% obszaru, choć stanowiły 57%
gospodarstw wiejskich,
-
średniorolne (
5-20 ha) 41 % obszaru i
stanowiły 31% gospodarstw wiejskich,
-
duże
(ponad 20 ha) zajmowały 36%
obszaru i stanowiły 12 % ogółu.
Najwięcej gosp. karłowatych było w
Galicji.
Struktura posiadania ziemi na
ziemiach polskich na początku XX w.
W guberniach kijowskiej,wołyńskiej i
podolskiej, gdzie było jedynie 3%
Polaków w rękach polskich
pozostawała ponad połowa dóbr
ziemskich ( w guberni kijowskiej - 54%,
wołyńskiej – 45, na Podolu – 41%. Tu
niemal połowa inteligencji była
polskiego pochodzenia.
Podsumowanie
Polska – podzielona między zaborców
była zróżnicowana.
3
idei
Zabór pruski
: 113 $ rocznego dochodu
na 1 mieszkańca, korzystny bilans
handlowy, 1 km linii kolejowych na 8,5
km2 i 1 uczeń na 5 mieszkańców.
Zabór rosyjski (Kongresówka):
63$
rocznego dochodu na głowę, korzystny
bilans handlowy, 1 km linii kolejowych
na 36,5 km2, 1 uczeń na 28
mieszkańców.
Zabór austriacki:
38$ rocznego
dochodu na głowę, bilans handlowy
niekorzystny, 1 km linii kolejowych na
19,5 km2, 1 uczeń na 6 mieszkańców.
Jednakże mimo
ograniczonych więzi ekonomicznych,
między zaborami rozwinęły się więzi
polityczne i kulturalne. Duże znaczenie
miała współpraca pokrewnych partii, z
poszczególnych zaborów. Dyskusje
polityczne toczyły się ponad granicami,
a polskie książki legalne i konspiracyjne
docierały do wszystkich dzielnic.
Łączyła wspólna religia. Kult Matki
Boskiej Częstochowskiej miał charakter
ponaddzielnicowy. Związki polityczne,
ideowe i kulturalne stały się podstawą
stworzenia zjednoczonego państwa.
II. Społeczeństwo Polskie u progu
dwudziestolecia międzywojennego na
tle Europy.
1. Skutki I wojny światowej (straty
ludnościowe i materialne)
Arnold
Zweig, Wielka wojna białych ludzi
1.1.
Europa
Zmiana w układzie sił gospodarki
światowej. Wzrost pozycji
USA
(wzrost: prod. przem. - 25%, rolna -
18,3%, obroty handlu zagranicznego -
300% , dodatnie saldo bilansu
handlowego - było 5,3 razy większe niż
przed wojną) i
Japonii -
(obroty
handlu zagranicznego wzrost - 250%).
Spadek znaczenia Europy
(zadłużenie
państw w USA wynosiło 12 253 mln).
Zadłużenie Niemiec wzrosło z 1,6 mld
dol. - 39,5, Francji 6,6 - 30,5 mld, Rosji
- 5 - 67 mld, Włoch 2,6 - 12 mld.
dolarów.
Europa środkowa -
niedostatek
żywności i jej reglamentacja, wzrost
bezrobocia.
Europa w 1920 r. osiągnęła 60% prod.
sprzed wojny, USA - przekroczyły o 8%.
Eksport Francji - osiągnął 1/4 poziomu
sprzed wojny. Najważniejszy problem -
przestawienie produkcji na potrzeby
cywilne i odbudowa rolnictwa.
W wojnie wzięły udział 34 państwa,
zamieszkałe przez 1,5 mld ludności
(67% ludności świata). Padło około 8,7
mln ofiar, ponad 20 mln. rannych. 65%
poległych - w wieku 20-30 lat. Zginęło
(w mln): 1,9 - Niemców, 1,7 - Rosjan,
1,4 - Francuzów, 1 - Austro-Wegrów,
900 tys. - Brytyjczyków. Na 10
Francuzów w wieku 20 - 45 lat, dwóch
zginęło, jeden - inwalidą, trzech - nie
mogło pracować.
Wyniszczenia społeczeństw ( grypa -
hiszpanka 1918 – 19- 20 mln ofiar).
Migracje, zerwanie więzi, emancypacja
kobiet (prawa polityczne otrzymały w
Danii podczas wojny, Rosji - po
rewolucji, 1918 - 19 w większości
państw europejskich.
Społeczne skutki: popieranie
przeobrażeń demokratycznych.
1.2. Polska
W armiach zaborczych walczyło ok. 3
mln Polaków (życie straciło około 400
tys.). Na początku wojny Królestwo
Polskie, Galicja i Wielkie Księstwo
Poznańskie liczyły 23,7 mln. Wojna
przyniosła ubytek około 4 mln.
ludności. L. ludności w Warszawie
zmniejszyła się z 885 tys. do 667.
Prawie 90 % ziem objętych
działaniami. Zniszczenia - wieś i małe
miasta (18% budynków) Kalisz, Łowicz,
Zgierz, Nisko, Tarnobrzeg, Tarnów,
Gorlice, Jasło, Buczacz, Zaleszczyki.
Zniszczono około 1/3 wszystkich
zabudowań.
Zniszczenia w rolnictwie, lasach
(zmniejszyła się ich powierzchnia z 14
360 - 11 830 tys. ha). Straty w
przemyśle: okręg łódzki - wywóz
surowców, potem maszyn i urządzeń.
1917 - demontaż dzwonów. z
królestwa Polskiego w pierwszej fazie
wojny około 150 fabryk ewakuowano
do Rosji. W Galicji największe straty
bezpośrednie działania wojenne
(Rosjanie wycofując się zniszczyli 322
szyby naftowe, fabrykę wagonów w
Sanoku, cukrownię w Chodorowie.
Zniszczono 41% mostów kolejowych,
63% dworców, 48% parowozowni, 50
% dróg bitych - wymagało generalnego
remontu. Uległo zniszczeniu - wedle
szacunków Władysława Grabskiego -
10 % majątku narodowego wg stanu z
1914 roku.
2. Odbudowa niepodległej Polski.
2.1. Różnice miedzy dzielnicami kraju.
Różne systemy ustawodawstwa
cywilnego, handlowego, skarbowego,
systemy monetarne (marka niemiecka,
korona austriacka, marka polska) i
kredytowe. Brak połączeń
komunikacyjnych (np. braki linii
kolejowej miedzy Poznaniem i
Katowicami, Śląsk nie miał połączenia z
Gdańskiem. Jednolitą taryfę celną
wprowadzono dopiero w 1919 roku. W
1920 r. obowiązywały marki polskie,
od 1924 - złoty polski.
Zabór rosyjski
: Królestwo Polskie i
ziemie wschodnie (wchodzące w skład
Cesarstwa Rosyjskiego),
Zabór pruski:
Górny Śląsk, Poznańskie i
Pomorze (dwie ostatnie wiele
wspólnych cech),
Zabór austriacki:
Małopolska
Wschodnia (ludność ukraińska),
Małopolska Zachodnia (zamieszkała
przez Polaków) i Śląsk Cieszyński.
W Galicji kadry polskich urzędników,
w zaborze pruskim - urzędnikami byli
wyłącznie Niemcy, podobnie w zaborze
rosyjskim.
Główny ośrodek przemysłowy
- Śląsk,
drugi - Zagłębie Dąbrowskie.
Wielkopolska - rolnictwo (46% powyżej
100 ha), podobnie na Pomorzu.
Królestwo Polskie - główny ośrodek
polityczny kraju, mimo dość znacznie
rozwiniętego przemysłu w końcu XIX i
na pocz. XX wieku nie zdołał
przekształcić struktury ekonomicznej i
społecznej kraju jak w przodujących
krajach kapitalistycznych.
Małopolska - 70% utrzymywało się z
rolnictwa (na 100 czynnych w
rolnictwie – samodzielnych - 31), 10 %
- górnictwo i przemysł. Przemysł
naftowy i drobne rzemiosło.
Wschodnia Małopolska jeszcze mniej
zaawansowana w rozwoju.
Odrębne ustawodawstwo
:
Królestwo
- kodeks cywilny Napoleona
(częściowo zmieniony),
na ziemiach
wschodnich
- kodeks cywilny
cesarstwa rosyjskiego. W obu
częściach rosyjski kodeks karny.
Galicja -
ustawodawstwo austriackie,
Prusy -
ustawodawstwo pruskie.
2.2.Granice i ludność.
Granice ukształtowały się ostatecznie
w 1922 roku. Powierzchnia = 388 634
km2 (6 miejsce w Europie). Najdłuższa
granica z Niemcami - 1912 km, ZSRR -
1412 km, Czechosłowacja - 984 km,
Litwa - 507 km, Rumunia - 349 km,
Łotwa - 109 km.
Ludność
1919 r. - 26,3 mln, 1921 r. – 27,2
(szóste miejsce w Europie, po ZSRR,
Niemczech, Wielkiej Brytanii, Włoszech
i Francji)
Gęstość zaludnienia – 70 osób na
km2,
Polskę wyprzedzały kraje zach.
Europy, a także Czechosłowacja i
Węgry.
Najgęściej zaludnione: śląskie (299/
km2), krakowskie (131), łódzkie (130),
najmniej: poleskie (31), wileńskie (44)
nowogródzkie (46).
Polska była krajem chłopskim
(główny
wskaźnik rozwoju). Z roli utrzymywało
się 64 % ludności. W Europie taka
struktura była już anachronizmem; w
Anglii z rolnictwa utrzymywało się 5 %
ludności, średnio 20 - 40 %.
Czechosłowacja - 35% (Czechy - 25%,
Słowacja - 59%), Węgry - 52%,
Rumunia - 72%, Bułgaria - 73%. Polska
wyprzedzała wszystkie kraje kolonialne
i najuboższe kraje europejskie.
Zjawisko przeludnienia wsi
(Jugosławia, Bułgaria, Rumunia,
Słowacja).
Na drugim miejscu: przemysł i
rzemiosło – 17 %
handel i usługi - 6 %
komunikacja i transport - 3 %
służba publiczna - 4 %
Struktura
gospodarstw.
45% -
użytków rolnych przypadało na
gosp.
powyżej 100 ha
(
0,6%
ogółu
gospodarstw). Tylko w Anglii udział
wielkich majątków był większy. Gosp.
4
powyżej
1000 ha
-
0,06%
ogółu
gospodarstw)
- 20 %
użytków rolnych.
20-100 ha - 2,7%
gospodarstw,
9,6 %
użytków,
do
2 ha - 34%
gospodarstw,
3%
użytków.
Właściciele małych i średnich gosp.
stanowili – 75% ludności.
Stale około 40% gospodarstw
posiadało zbędne siły robocze.
Drugą grupą zawodową - robotnicy
1921 - 7.5 mln.
(17%)
68% - robotników - woj. centralne,
krakowskie i Śląsk. Najliczniejsza
grupa: stali i sezonowi robotnicy rolni
(40%), tzw. proletariat przemysłowy –
18%.
Drobnomieszczaństwo – ok. 3 mln.
(11%) (rzemieślnicy i drobni kupcy).-
Polacy stanowili 38%, Żydzi – 56-58%.
Inteligencja – 1,5 mln (5%)
Burżuazja – wraz z rodzinami około
300 tys. Oligarchia finansowa – 100
osób. (0,9%).
Polacy – 50%. Żydzi – 43 %, Niemcy –
4%.
Wielcy właściciele ziemscy –
powiązani z burżuazją (0,3%).
W 1921 r. w miastach mieszkało
około 25%
ludności (1900 - 18%, 1931
- 27,4%, 1946 - 31,8%). Największe
miasta (powyżej 100 tys.) w 1918 r.:
Warszawa - 758 tys. Łódź - 452 tys.
Lwów - 219 tys., Kraków – 167
tys.(1910 r.) , Poznań - 169 tys. Wilno -
129 tys.
Nastąpił spadek znaczenia innych
miast na korzyść Warszawy. W 1921 r.
tylko 31% miast posiadało wodociągi i
urządzenia kanalizacyjne (nie miała
Łódź),
17 % - nie miało oświetlenia
elektrycznego, 8% - miało gaz. Tylko 10
% domów posiadało te udogodnienia.
Poza granicami- Śląsk (530 tys.
Polaków), regencja olsztyńska - 268
tys., około 500 tys. Polaków na terenie
całych Niemiec. Około 1 mln - ZSRR.
Znaczne skupiska w USA - 4 mln.
Francja (500 tys.), Brazylia (250 tys),
Kanada (150 tys.), Argentyna (60 tys);
około 8 mln.
2.3. Mozaika narodowa i religijna
Wielonarodowy charakter państw był
w Europie wsch. i poł. wsch.
zjawiskiem normalnym, choć Polska
znajdowała się w czołówce.
Dane przybliżone (1921 r.)
69,2% - ludność polska,
14,3 % - ukraińska,
7,8 % - żydowska,
3,9% - białoruska
stanisławowskie, lwowskie) – silna
świadomość narodowa (dawny zabór
austriacki), gorzej – na terenach
należących do Rosji (woj. wołyńskie).
Ukraińców z obu zaborów dzieliło
wyznanie (prawosławie i
grekokatolicy).
Ukraińcy – 80% chłopi, b. nieliczne –
ziemiaństwo (Wołyń).
Białorusini –
północno-wschodnie
tereny
(woj.
poleskie,
Na mocy dekretu z 7 II 1919 r. na
całym obszarze Polski wprowadzono
obowiązek szkolny 7 - 14 lat.
W r.1921/22 był on realizowany w
66%, a w 1928/29 – w 96% (wydatki na
oświatę stanowiły 15% budżetu.
Na początku l. 30. dokonano reformy
szkolnictwa. Zgodnie z nią działały trzy
typy szkół powszechnych:
-
szkoły I stopnia
( 4-
klasowa, do 120 dzieci, 1-2
nauczycieli, nauczanie w
klasach I-II trwało po
jednym roku, w klasie III –
dwa lata, a w klasie IV – trzy
lata),
-
szkoły II stopnia
(6-
klasowa, od 120-210 dzieci,
3-4 nauczycieli, nauczanie
w klasach I - V trwało po
roku, a w klasie VI – dwa
lata),
-
szkoła trzeciego stopnia
(7-
klasowa, licząca powyżej
210 uczniów, 5 i więcej
nauczycieli, 7
jednorocznych klas,
realizowała pełny program,
który pozwalał na
kontynuowanie nauki w
szkole średniej). W roku
1936/37 absolwenci tego
typu szkół stanowili 70%
absolwentów
nowogródzkie).
Niska świadomość narodowa (kościół
grekokatolicki został tu zlikwidowany
w l.30. XIX w., a kościół prawosławny
był narzędziem rusyfikacji).
Białorusini – najbardziej chłopska
społeczność (90%).
Niemcy - w
oj. pomorskie, poznańskie i
śląskie (9%), Łódź i okolice (130 tys.),
Bielsko-Biała (64%). Najbardziej
zróżnicowani pod względem
religijnym.
60-80% - rolnictwo, w tym duże
gospodarstwa (na Śląsku – 100%),
robotnicy, inteligencja (Śląsk, Łódź).
Jedyna mniejszość wykazująca
tendencję spadkową. Nie było wśród
nich analfabetów.
Żydzi
– druga co do liczebności
mniejszość. Polska drugim po USA
skupiskiem l. żydowskiej. Ludność
miejska, tylko 24% - na wsi. Kryterium
wyróżniającym – religia i język.
Najliczniejsze drobnomieszczaństwo
(62% handel, a 80% - detaliczny),
robotnicy – zatrudnieni w rzemiośle
(85% cholewkarstwa), burżuazja –
43%, wolne zawody – adwokaci (50%),
lekarze (55%) i dziennikarze. Droga do
instytucji państwowych – utrudniona.
Ludność Polski według wyznania w
1921 roku
wyznanie l. ludn. wg
wyznania ( %)
rzymskokatolickie 63,8
grekokatolickie 11,2
prawosławne 10,5
ewangelickie 3,7
mojżeszowe 10,5
inne 0,3
(% ludności białoruskiej i ukraińskiej
zaniżony). Mniejszości stanowiły 36,2
% ludności. Kryterium - język i
wyznanie.
2.4. Oświata i szkolnictwo.
Liczba analfabetów w 1921 r.
przekraczała 30%: miasta 19%, wieś –
38%.
Zabór pruski -
6-14 lat obowiązek
szkolny, nauczanie w j. niemieckim.
(wieś 4% analfabetów)
Zabór austriacki
- powszechny
obowiązek szkolny nie był realizowany
(wieś 34% analfabetów)
Zabór rosyjski -
nie istniał obowiązek
szkolny (odsetek analfabetów 33%,
19% - miasto, 38% - wieś, Polesie -
78% ).
wszystkich
szkół wiejskich.
Szkoły średnie –
4-klasowe
gimnazjum (tzw. mała matura) i
średnia szkoła zawodowa; w
roku 1937/38 w obu typach szkół
uczyło się 60% uprawnionych,
czyli około 94 tys.
2 i 3 – letnie licea, dające
świadectwo maturalne i
uprawnienia do studiów
wyższych. W roku 1938/39 naukę
w liceach podjęło 25 tys.
absolwentów tj. prawie 76%
uprawnionych.
Szkoły wyższe
Teoretycznie nauka zgodnie z
konstytucją w szkołach państwowych
była bezpłatna ( art. 119 konstytucji),
ale faktycznie od 1922 r. wprowadzono
opłaty rekompensujące zużycie
pomocy naukowych. W połowie lat 30.
czesne za jeden rok wynosiło 200-350
zł tj dobra pensja urzędnicza.
1920 r. – 10 szkół wyższych.
Od 1924 r. tworzono na Kresach
Wschodnich tzw. szkoły utrakwistyczne
(dwujęzyczne) dla dzieci polskich i
mniejszości narodowych. (W latach
1923/24- 1928/29 liczba
powszechnych szkół ukraińskich,
zmniejszyła się z 2835 – do 769).
Szkolnictwo żydowskie – państwowe w
j. polskim i tzw. chedery – jidysz i
hebrajski. W najlepszej sytuacji
mniejszość niemiecka – własne szkoły
państwowe i prywatne, lub
3,9% - niemiecka,
0,9%
- inna.
Najbardziej polskie było woj.
krakowskie (93%), a z większych miast
– Poznań (94%). Im dalej na wschód –
tym bardziej odwrócone proporcje –
na Wołyniu Polacy – 17%.
Ukraińcy
– z terenów Małopolski
Wsch.
(woj.
tarnopolskie,
5
Polski