Twoim problemem jest to, że powszechną NICOŚĆ mylisz z osobistą PUSTKĄ
10.12.2008
20.12.2008
Pedagogika opiekuńcza
Temat
SIEROCTWO I DROGI JEGO KOMPENSOWANIA
Pojęcie sieroctwa i jego ewolucja
Zjawisko sieroctwa towarzyszy ludzkości od początku powstania rodziny jako wyodrębnionej komórki życia społecznego, zwłaszcza zaś od powstania małżeństwa monogamicznego. (Małżeństwo monogamiczne tworzy jeden mężczyzna i jedna kobieta. Najbardziej spopularyzowany na świecie model rodzinny. Można je zawrzeć na całym świecie, aczkolwiek polskie prawo uznaje małżeństwa zawarte tylko w tych krajach, z którymi Polska podpisała międzynarodowe umowy o uznawaniu małżeństw.)
W miarę wydzielania się rodziny z większych wspólnot (rodowa, wielopokoleniowa) zjawisko sieroctwa stało się ogólnym problemem społecznym, wymagającym rozwiązania poza dotychczasową wspólnotą rodzinną dziecka.
Tradycyjne pojęcie sieroctwa ograniczało się do sieroctwa naturalnego (czasem nazywanego biologicznym), a więc utraty przez dziecko jednego lub obojga rodziców na skutek ich śmierci.
Ten typ sieroctwa jest stałym zjawiskiem w życiu społeczeństwa
ludzkiego, a jego rozmiary ulegają wahaniom zależnie od ogólnych czynników kształtujących warunki bytu rodzin.
Wśród tych czynników mamy zarówno takie, które wpływają na wzrost sieroctwa naturalnego (wojny, epidemie, klęski żywiołowe), jak i takie, które to zjawisko ograniczają (ogólny postęp medycyny, poprawa warunków życia ludności, skuteczniejsze przeciwdziałanie zagrożeniom).
Sieroctwo naturalne stanowi tradycyjną dziedzinę opieki nad dzieckiem. Dopóki, bowiem dziecko nie osiągnie samodzielności życiowej, wymaga wsparcia z zewnątrz w przypadku utraty rodziny własnej, samo, bowiem nie jest w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie.
Jednak zakres wsparcia udzielanego sierotom zmieniał się w ciągu wieków wraz z ogólnymi zmianami, jakim ulegała rodzina i całe społeczeństwo. W miarę lepszego poznawania samego dziecka, jego potrzeb i warunków rozwoju oraz coraz bardziej świadomego sterowania procesami społecznymi przez politykę społeczną państw, zmieniały się poglądy na zakres i drogi kompensacji sieroctwa, jak też na podmiotowy zakres odpowiedzialności za podjęcie opieki nad dzieckiem osieroconym. Ta ewolucja trwa.
W miarę, bowiem stopniowego krystalizowania się współczesnej, głównie dwupokoleniowej rodziny, sprawa zastąpienia dziecku naturalnych rodziców uzyskała zupełnie inne wymiary i wymaga nowych rozwiązań.
W społeczeństwach opartych na wspólnocie rodowej oraz w rodzinach wielopokoleniowych opieka nad dzieckiem osieroconym rozwiązywana była głównie w ramach istniejącej wspólnoty. Procesy urbanizacji, zwłaszcza powstanie wielkich aglomeracji miejskich i rozpad większej wspólnoty rodzinnej na wyodrębnione, dwupokoleniowe rodziny, postawiły sprawę sieroctwa w innym świetle.
Już nie tylko
sieroctwo naturalne pełne, lecz i
półsieroctwo stało się ogólnym problemem społecznym, domagającym się rozwiązania.
O ile dawniej głównym zadaniem było zapewnienie dziecku osieroconemu źródeł utrzymania, obecnie bardziej chodzi o prawidłowe pokierowanie rozwojem dziecka — o taką kompensację braku naturalnych rodziców, która by pozwoliła na względnie normalne wrastanie dziecka w życie społeczne.
Podstawowym problemem, jaki stwarza zjawisko sieroctwa, jest rzeczywisty brak opieki.
Zjawisk rzeczywistego braku opieki nie ogranicza się jednak tylko do kategorii sieroctwa naturalnego.
Istnieją, bowiem i inne sytuacje, których rezultatem jest brak opieki nad dzieckiem.
Na określenie tych sytuacji używano w przeszłości i używa się jeszcze różnych pojęć jak:
- porzucenie,
- opuszczenie,
- osamotnienie,
- zagrożenie rozwoju,
- zagrożenie moralne i inne.
Najbardziej ogólnym pojęciem na oznaczenie braku rzeczywistej opieki nad dzieckiem jest pojęcie osamotnienia.
Tego też pojęcia używała Helena Radlińska w swoich rozważaniach.
„W wyrównywaniu społecznych skutków sieroctwa konieczne jest stwierdzenie rodzaju i stopnia osamotnienia dziecka i jego sytuacji społecznej. Należy na wstępie ustalić znaczenie kilku omawianych pojęć.
Dzieci nieposiadające w danej chwili rodziców nazywamy osamotnionymi.
Osamotnienie może być wywołane sieroctwem, bądź też opuszczeniem, tj. rozłączeniem się dzieci i rodziców.
Opuszczenie jest w zasadzie stanem przejściowym i powinno się zakończyć odnalezieniem rodziców lub w nieszczęśliwych przypadkach — stwierdzeniem ich śmierci.
Rzadko niewątpliwie zdarza się, że rodzice, o których wiadomo, że żyją, nie zgłoszą się po dziecko, pozostawiając je w stanie opuszczenia.
Istnieje jeszcze jedna kategoria osamotnienia (niezależna od wojny, choć i tu możliwy jest pewien wpływ pośredni). Chodzi o dzieci nieznanych rodziców, o podrzutków.
Kategoria, którą praktycznie biorąc, należy traktować jak sieroty. Osamotnienie, tj. sieroctwo lub opuszczenie, może być całkowite, gdy brak obojga rodziców, lub
częściowe, gdy brak tylko ojca lub matki.
Mówimy wtedy o półsieroctwie, czy półopuszczeniu ze strony ojca lub matki”. (J. Wojtyniak i H. Radlińska, Sieroctwo. Zasięg i wyrównywanie, Łódź 1946, PISS, s. 9—10).
W miarę oddalania się od wojny i przezwyciężania jej skutków, zwłaszcza rozwiązywania masowego w swej skali problemu sieroctwa naturalnego, w polityce opiekuńczej zaczęły się coraz bardziej liczyć te sytuacje osamotnienia, które określano jako opuszczenie, a które coraz częściej zaczęto nazywać sieroctwem społecznym .
Pojawienie się tej nazwy wiąże się z krytyczną analizą funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem w latach 1955—1959 oraz podjętymi wówczas próbami szerszego rozpoznawania różnych sytuacji rzeczywistego braku opieki.
Po raz pierwszy to określenie zastosowano na ogólnokrajowej konferencji pracowników aparatu opieki nad dzieckiem w Legnicy, na której omawiane były wyniki szeroko zakrojonej lustracji społecznej obliczonej na ujawnienie sytuacji wymagających opieki
Pojęcie sieroctwa społecznego weszło już na stałe do piśmiennictwa naukowego i publicystycznego.
Pierwszą całościową próbę analizy tego zjawiska podjęła Alicja Szymborska, a czołowi polscy pedagodzy społeczni— R. Wroczyński, A. Kamiński — dali w swoich dziełach wyraz potrzebie analizy sieroctwa społecznego jako swoistej kategorii osamotnienia dziecka.
Obecnie w ramach pojęcia sieroctwa społecznego rozpatrywane są te wszystkie sytuacje braku opieki, które wymagają odłączenia dziecka od jego naturalnej rodziny własnej z uwagi na zaburzenia więzi wzajemnej między dzieckiem a jego rodzicami.
Rodzaj tych zaburzeń jest podstawą do wyróżniania bardziej szczegółowych rodzajów społecznego sieroctwa.
Rozmiary sieroctwa
Rozmiary zjawiska sieroctwa naturalnego i społecznego nie są dokładnie znane. Przybliżone dane liczbowe można by uzyskać na podstawie badań zjawisk demograficznych objętych statystyką, szacunkowych badań zjawisk patologii społecznej oraz niektórych wskaźników zabezpieczenia społecznego, zwłaszcza ochrony prawnej dziecka oraz rozmiarów rent rodzinnych.
Dokładniejsze dane dotyczące sieroctwa naturalnego po pierwszej i po drugiej wojnie światowej mają dzisiaj charakter historyczny. Przytacza je w swoich rozważaniach nad wyrównywaniem sieroctwa Helena Radlińska. Według danych spisu ludności z 1921 roku było ogółem sierot i półsierot naturalnych 1561,3 tys., co stanowiło 15% ogółu dzieci w wieku od 0 do 16 lat; według danych spisu szkolnego z 1945 roku — sierot i półsierot naturalnych było 908,7 tys., co stanowiło 14,5% ogółu dzieci w wieku 0—16 lat. Z ogólnej liczby sierot i półsierot sieroty pełne stanowiły w 1921 roku — 7,4%, a w 1945 roku — 9,9%. Ponadto około pół miliona dzieci wykazano podczas spisu szkolnego w 1945 roku jako dzieci opuszczone, rozłączone z rodzicami. Liczby te świadczą najdobitniej o ogromnym wysiłku, jaki państwo i społeczeństwo polskie musiało podjąć w celu kompensacji sieroctwa wojennego.
Aktualnie nie prowadzi się rejestracji zjawiska sieroctwa.
Tylko pośrednio o rozmiarach sieroctwa mówią cyfry dotyczące spraw opiekuńczych w sądach, zwłaszcza o ustanowienie opieki oraz pozbawienie, zawieszenie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej . W roku 1976 ukazało się pierwsze, interesujące studium rozmiarów i struktury sieroctwa społecznego w świetle analizy spraw rozpatrywanych przez sądy opiekuńcze w stosunku do małoletnich . Autor, Adam Strzembosz ( Rozmiary sieroctwa społecznego w świetle orzecznictwa sądów opiekuńczych w latach 1958—1974, w: Statystyka Polski. Wybrane zagadnienia patologii rodziny, Warszawa 1976, GUS, s. 12—26.) wykazuje powolny, lecz stały wzrost rozmiarów sieroctwa społecznego w latach 1958—1974. Również i dane liczbowe przytoczone we wspomnianym studium nie obrazują w pełni rozmiarów sieroctwa społecznego, obrazują jednak liczbę tych sytuacji, które wymagały podjęcia decyzji o objęciu dziecka będącego w rodzinie różnymi formami opieki zastępczej „ bądź zastosowania odpowiednich środków prawnych typu profilaktycznego.
Odzwierciedleniem przemian w strukturze sieroctwa jest także charakterystyczna zmiana sytuacji rodzinnej wychowanków domów dziecka: liczba sierot naturalnych zmalała z 54,5% ogółu wychowanków w roku 1947, do poniżej 5% obecnie.
Właściwości i skutki sieroctwa
Ponieważ zakres znaczeniowy pojęcia sieroctwa uległ poszerzeniu o inne sytuacje osamotnienia niż brak opieki z powodu śmierci rodziców, okazuje się niezbędne dokonanie bardziej szczegółowych modyfikacji tego pojęcia.
Poszczególne rodzaje sieroctwa, bowiem różnią się między sobą tak pod względem przyczyny powstania, jak też skutków oraz możliwości kompensacji.
Problemowi temu poświęcił swoje rozważania m.in. Marian Jakubowski (Podstawowe pojęcia, przedmiot i zadania pedagogiki opiekuńczej, w: Pedagogika opiekuńcza. Materiały z krajowej konferencji Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, Warszawa 1977, WSiP, s. 21—22).
Analizując postacie utraty przez dziecko naturalnego środowiska rodziny własnej, wymienia:
· zawężenie funkcji opiekuńczej rodziny (dziecko zaniedbane),
· rozbicie więzi uczuciowo-rodzinnej (dziecko odrzucone przez rodzinę),
· demoralizacja środowiska rodzinnego (dziecko przymusowo zabrane — rodzice pozbawieni prawa),
· dezintegracja strukturalna rodziny (dziecko opuszczone przez małżeństwo rozbite),
· śmierć jednego z rodziców (...